F.M.H.M. Driessen
B.G.M. Völker

Hoofdstuk 11
Conclusie en Discussie

Omdat het hier uitdrukkelijk om een verkenning gaat is gebruik gemaakt van bestaande gegevens². Deze gegevens zijn echter niet verzameld om vragen over losvoetigheid te beantwoorden en evenmin om groepen in de maatschappij op te sporen die geacht kunnen worden toekomstige ontwikkelingen te representeren. Het bestand is bovendien niet representatief voor de Nederlandse bevolking, maar door de manier van analyse, met contrasterende groepen, is dat geen bezwaar³.
Met deze gegevens zijn acht paren gevormd van twee contrasterende groepen. Eén groep, de 'voorhoede' genaamd, wordt geacht de toekomstige ontwikkelingen te representeren, de andere groep, de 'achterhoede' representeert juist meer traditionele gedragsvormen. De paren hadden betrekking op de generatie waarin iemand is opgegroeid, het opleidingsniveau, de leefvorm, de rolverdeling, de werkbelasting en -verdeling, de stedelijkheid van de woonplaats, het succes van het bedrijf waar men werkt en de aard van het werk. Deze laatste twee groepen (bedrijfssucces, aard werk) bleken er in de analyse niet toe te doen. Misschien heeft dit te maken met gebrekkige operationalisatie, misschien is de aard van het werk en het bedrijfssucces gewoon geen relevant gegeven voor toekomstige ontwikkelingen⁴.
Vervolgens werden vijf levensgebieden onderscheiden: familie, gezin, woonbuurt, voorzieningen en werk⁵ en per levensgebied werd nagegaan - voor zover er gegevens beschikbaar waren - of er indicaties zijn dat bij de moderner voorhoedes minder binding⁶ bestaat aan de personen binnen deze levensgebieden (familieleden, kinderen, buurtbewoners, collega's), of men bereid is (of was) het levensgebied ingrijpend te veranderen (scheiding, verhuizing, verandering van werk) en of men momenteel een grotere afstand moet overbruggen naar de relevante personen in de levensgebieden (verder weg wonen van familieleden, kinderen, collega's, grotere woon-werk-afstand⁷).
Deze drie categorieën van variabelen (binding, bereidheid te veranderen, afstand) kunnen steeds worden beschouwd als goede indicaties voor losvoetigheid. Als de binding aan bepaalde personen afneemt, dan zal de bereidheid zich verder van deze personen te vestigen toenemen. En als men bereid is van levenspartner of baan te veranderen, dan zal de nieuwe vestigingsplaats van het gezin of het werk niet vlakbij gekozen worden en wie momenteel een grotere afstand overbrugt, zal minder bezwaar hebben nieuw werk te kiezen dat verder weg ligt.
Naast deze analyses per levensgebied is ook het volledige sociale netwerk geanalyseerd om na te gaan of dit bij de voorhoedegroepen inderdaad uitgebreider en ruimtelijk meer gespreid is.

Uit dit verkennende onderzoek blijkt dat de sociale netwerken van de leden van de voorhoedegroepen inderdaad uit iets meer personen bestaan en dus groter zijn. De emotionele binding aan de netwerkleden is in de voorhoedegroepen ook lager dan in de meer traditionele achterhoedegroepen en voor zover dat kon worden nagegaan heeft het er de schijn van dat de moderne voorhoedegroepen hierdoor emotioneel geïsoleerder zijn dan de traditionele achterhoedegroepen, ondanks het feit dat zij meer mensen in hun sociale netwerk hebben.
Maar de verschillen zijn niet enorm groot en ook is het niet zo dat de voorhoedegroepen voor iedere sociale functie (een goed gesprek, passen op het huis, advies bij problemen op het werk) gebruik maken van steeds andere interactiepartners: het gemiddeld aantal functies per netwerklid is niet lager in de voorhoedegroepen, wat wel voorspeld was. Ook de frequentie van het contact met ieder netwerklid ligt nauwelijks lager dan bij de meer traditionele achterhoedegroepen. De intensiteit van het contact met de netwerkleden is dus niet minder.
Toch zijn er tekenen dat de emotionele onthechting en de grotere omvang van de netwerken al wordt omgezet in ruimtelijke dispersie: de netwerkleden wonen gemiddeld verder van de respondent af, als deze tot een van de voorhoedes behoort, en de respondent moet in dat geval een flink aantal kilometers per jaar meer reizen naar de netwerkleden.
Bij de analyses per levensgebied blijkt het volgende. Onthechting van de familieleden⁸ blijkt nog nauwelijks voor te komen in de voorhoedegroepen. Het aantal bevestigde veronderstellingen ligt hier laag.
Bij het levensgebied beroepsarbeid ligt dit aantal wat hoger⁹, maar nog steeds is er van niet meer sprake dan een indicatie dat er enige onthechting in de voorhoedegroepen ten aanzien van het werk op zou kunnen treden. Een rol zal daarbij spelen dat de voorspellingen ten aanzien van de beroepsarbeid soms een ambigu karakter hadden. Twee zaken spelen door elkaar. Enerzijds kan een moderne oriëntatie blijken uit een post-materialistisch waardenpatroon, wat samen zal gaan met een vrij relaxte houding ten opzichte van het werk (weinig uren, weinig involvement), anderzijds kan een moderne oriëntatie juist samen gaan met een fanatieke carrière-gerichtheid (veel uren, sterk involvement). Ook als men de klassieke banden met familie, gezin en buurt losser maakt, ligt een sterkere orintatie op het werk voor de hand. Men moet tenslotte ergens zijn interactiepartners vandaan halen.
Beide varianten kunnen leiden tot losvoetigheid: wie de baan te onbenullig voor woorden vindt zal even snel van baan veranderen als degene voor wie de carrière de levensvervulling bij uitstek is. In de analyse is echter steeds vast gehouden aan de voorspelling dat moderniteit samen gaat met een geringere binding aan het werk en dit leidt er dus toe dat een geringer aantal resultaten aan de verwachtingen voldeed.
Daarnaast is interessant dat vooral traditionele leefvormen (rolverdeling, werkbelasting) samen gaan met grote woon-werk-afstanden. Kennelijk creëert het traditionele rolpatroon de ruimte om dagelijks een forse afstand te overbruggen en dit te combineren met een optimale woonomgeving. Dit laatste, de combinatie met een optimale woonomgeving, is overigens niet onderzocht. In ieder geval gaat traditionaliteit in dergelijke gevallen dus samen met een specifieke vorm van losvoetigheid.
Bij het gezin is vrij duidelijk sprake van onthechting. Voorhoedegroepen hebben minder vaak een partner en als ze er wel een hebben (hadden) scheiden ze vaker. Ze hebben een iets geringere binding aan hun kinderen (maar geen geringere binding aan de partner) en wonen wat verder van hun kinderen af. Hoewel de individualisering voor een deel neer komt op het verlaten van de klassieke gezinsvorm, is het toch opmerkelijk deze trend ook in de emotionele huishouding en ruimtelijke terug te zien.
De geconstateerde onthechting van de woonbuurt is bij de voorhoedegroepen veruit het duidelijkst. Allerlei indicaties voor buurtbinding en binding aan buren en buurtbewoners wijzen er op dat de modern georiënteerde voorhoedegroepen nog maar weinig boodschap hebben aan het sociale aspect van de woonbuurt. Voorhoedegroepen vinden bijvoorbeeld hun buren en buurtbewoners een stuk minder aardig dan de meer traditioneel ingestelde achterhoedegroepen en zij blijven veel korter in de huidige woning wonen, ook als er rekening mee gehouden wordt dat de leden van de voorhoedegroepen over het algemeen jonger zijn.
De bevindingen ten aanzien van de woonbuurt stijgen daarmee duidelijk uit boven het niveau van 'indicaties op grond van een verkennende studie'. Zonder voorbehoud kan gesteld worden dat de buurtbinding sterk aan het afnemen is en dat dit zal leiden tot losvoetig vestigingsgedrag van de burgers. En hetzelfde blijkt uit de bevindingen met betrekking tot het gebruik van buurtvoorzieningen.

Geprobeerd is aannemelijk te maken dat de veranderende sociale structuur van de individuele netwerken zal leiden tot losvoetig, dat wil zeggen niet plaatsgebonden, vestigingsgedrag van burgers. In hoeverre dat gelukt is, is uiteraard aan de lezer. Op twee punten wordt hieronder nader ingegaan: de methodologie en de waarde van dergelijke toekomstverwachtingen.

Het betrof een verkennende studie op basis van bestaand materiaal. Daardoor lieten de operationalisaties soms te wensen over. In enkele voetnoten hierboven is die problematiek aangestipt. Men kan om die reden wantrouwend staan tegenover de onderzoeksuitkomsten, maar men dient zich dan wel te realiseren dat matige operationalisaties in principe leiden tot nul-verbanden en niet tot tamelijk systematische trends. Met andere woorden er is geen enkele reden om aan te nemen dat de gevonden samenhangen zullen verdwijnen bij gebruik van meer optimale operationalisaties. Integendeel.
Daarnaast zou men kunnen opmerken dat de gevonden samenhangen tussen lidmaatschap van voor- en achterhoedes enerzijds en verschillende indicaties voor de binding anderzijds deels zijn terug te voeren op onderliggende samenhangen met leeftijd en opleiding. In enkele voor de hand liggende gevallen (aantal jaren in huidige woning en in huidige baan, kinderen) is duidelijk gedemonstreerd dat dat niet het geval is, maar men zou kunnen stellen dat dergelijke controles steeds hadden moeten plaats vinden.
Omdat dit een verkennende studie was, ontbrak daarvoor op de eerste plaats de tijd. Daarnaast kan opgemerkt worden dat het feit dat een bepaalde gedragsvariant van een voorhoedegroep is terug te voeren op bijvoorbeeld leeftijdsverschillen, nog niet wil zeggen dat die voorhoedegroep die gedragsvariant dan niet vertoont. De voorbeeldfunctie blijft ook dan bestaan. Voor het voorspellen van toekomstige ontwikkelingen is een 'wegverklaring' met andere variabelen dus minder relevant.
Tot slot twee opmerkingen over de gekozen onderzoeksstrategie. Er zijn op de eerste plaats steeds twee contrasterende groepen onderzocht en de grote middenmoot¹⁰ is buiten beschouwing gebleven¹¹. Hierdoor zijn de onderzoeksresultaten niet 'vervuild' geraakt met allerlei saillante details over tussencategorieën. Een belangrijk winstpunt.
Op de tweede plaats is een zeer groot aantal samenhangen onderzocht en de conclusies zijn gebaseerd op tellingen van confirmaties en falsificaties. Er is niet gezocht naar één ('de juiste') samenhang. Dit is een vruchtbare strategie gebleken, vooral voor gevallen, waarin men te maken heeft met niet-optimale operationalisaties.
Bovenstaande opmerkingen nemen natuurlijk niet weg, dat het hoog tijd wordt dat de onthechting en losvoetigheid van de burgers (en bedrijven) met een gedegen onderzoek 'op maat' wordt onderzocht.

In hoeverre de voorhoedegroepen werkelijk de toekomstige ontwikkelingen weerspiegelen is nauwelijks te zeggen. De voorhoedegroepen zijn deels aan de hand van common-sense gedachten ontwikkeld, maar vele van de onderliggende veronderstellingen behoren tot het oude gedachtengoed van de sociale wetenschappen. Zoals de opvatting dat het stichten van een gezin een meer traditionele leefvariant is, terwijl een scheiding op een modernere oriëntatie wijst. Of dat een hogere opleiding samengaat met meer moderne opvattingen en dergelijke.
De voorhoedegroepen kunnen op twee manieren hun nieuwe gedragsvarianten onder de overige burgers verspreiden. Op de eerste plaats kunnen zij een voorbeeldfunctie vervullen. Men moet daarbij niet zozeer denken aan actief lobbyen, maar aan het laten zien van mogelijkheden. Doordat nieuwe gedragspatronen bestaan, wordt aan anderen duidelijk dat deze varianten reële mogelijkheden zijn. De buren van de huisvrouw met kinderen die dagelijks 75 kilometer reist naar haar werk, weten dat een dergelijk gedragspatroon bestaanbaar is. Daarmee behoort dit gedragspatroon ook voor hen tot een in principe mogelijke keuze.
Op de tweede plaats kunnen de voorhoedegroepen in omvang toenemen en zo zullen hun gedragspatronen vaker voorkomen. Van enkele van de hier onderscheiden voorhoedegroepen valt zonder meer te verwachten dat ze in omvang verder zullen toenemen (leefvorm, rolverdeling, werkbelasting). Van enkele andere is dat niet duidelijk (opleiding, stedelijke woonomgeving).
Maar het kan ook dat de voorhoedegroepen worden ingehaald door nieuwe voorhoedegroepen met geheel andere gedragspatronen. Bij één van de onderscheiden voorhoedegroepen is dat zelfs per definitie zo (generatie). Voor een voorspelling van de toekomstige ontwikkelingen kan daarom misschien beter gekeken worden naar het achterliggende mechanisme: is het aannemelijk dat de sociale netwerken van de burgers verder zullen uitdijen en dat zij daardoor losvoetiger zullen worden? Of zal er een trend ontstaan terug te vallen op enkele zeer goede en hechte interactiepartners?
Deze vragen suggereren dat er een individuele, maar ook een collectieve, keuze is. Een individuele keuze blijft zeker bestaan, maar of er nog een collectieve keuze is, is de vraag. Gegeven de economische en informatietechnologische ontwikkelingen lijkt het er op dat collectief gezien die keus er niet meer is. Een samenleving die in traditionele interactiepatronen blijft hangen zal waarschijnlijk de aansluiting op de komende ontwikkelingen missen.

Voor ruimtelijke ordening en stedebouw betekent dit dat men rekening zal moeten houden met de losvoetigheid van de burgers. Cru gezegd: men zal zijn best eens moeten doen. Laten we hopen dat - net zoals in het bedrijfsleven momenteel gebeurt - ook planologie en stedebouw zullen opbloeien onder een moordende concurrentiedruk die de vrij kiezende burgers hen zullen opleggen.

1. Zo is de stijging van het onderwijsniveau plotseling tot stilstand gekomen. Alle trends wezen op verdergaande snelle stijging.
   
2. SSND: Social Survey of Networks of the Dutch, N = 935, zie hoofdstuk 3.
   
3. Oververtegenwoordiging hoog opgeleiden en mannen doordat bij de dataverzameling gestreefd is naar een goede vertegenwoordiging van werkzame personen.
   
4. Ook gereformeerden, met toch een vrij traditionele overtuiging, houden zich bijvoorbeeld met informatietechnologie bezig, al loopt dat soms goed spaak.
   
5. Recreatie bleef buiten beschouwing wegens gebrek aan gegevens.
   
6. Een bezwaar was dat er geen gegevens beschikbaar waren over de binding aan bijvoorbeeld 'de' familie, maar alleen over de binding aan door de respondent in het sociale netwerk genoemde familieleden. Idem partner, collega's, buren, kinderen.
   
7. Alle afstanden, behalve de woon- werkafstand, zijn ruw geoperationaliseerd.
   
8. Voor zover genoemd als netwerklid.
   
9. Vergelijk tabel 10.1, pagina 84, onderste regel van de tabel.
   
10. In politieke termen: de zwijgende meerderheid.
    
11. Deze methode gaat terug op het RCT (randomized clinical trial).